"А.И. Бараев атындағы АШҒӨО"ЖШС селекциясындағы жаздық жұмсақ бидайдың жаңа перспективалы сорттары

Жаздық бидай-Солтүстік Қазақстанның жетекші дәнді дақылдары. Дәнді дақылдар құрылымында оның үлесіне егіс алаңының 85% - ы тиесілі. Негізгі астық өндіретін аймақтарда ылғал мен құрғақ климат жеткіліксіз болған жағдайда әр түрлі ерте пісетін сорттар қажет. Астықтың шығымдылығы мен сапасын арттыруда селекция мен тұқым шаруашылығына шешуші рөл берілетінін атап өткен жөн. Өсірілген сорттар әлі жетілмеген. Көптеген аймақтарда әртүрлі ерте пісетін сорттардың тиісті үйлесімі жоқ, жекелеген фермаларда моносорттық байқалады. Қолда бар сорттар көбінесе өндіріс талаптарына жауап бермейді, олардың көпшілігі аурулар мен зиянкестерден қатты зардап шегеді, тұру мәселесі әлі толық шешілмеген, стресстік абиотикалық және биотикалық факторларға төзімді сорттар аз, олардың көпшілігі қарқынды технологияның талаптарына жауап бермейді. Осы себептен қуаңшылық жылдары да, ылғалмен қамтамасыз етілуі бойынша қанағаттанарлық жылдары да Солтүстік Қазақстан егіннің едәуір бөлігін жоғалтады. Осылайша, климаттың аридтілігінің күшеюі жағдайында өнімнің жалпы алымының ұлғаюы бір ауданның өнімділігін арттыру арқылы мүмкін болады.Соңғы онжылдықтарда маңызды дақылдардың өнімділігін арттыруға селекцияның қосқан үлесі 30-70% - ға бағаланады және климаттың мүмкін болатын өзгерістерін ескере отырып, селекцияның рөлі үнемі өсіп отырады. Сондықтан қоршаған ортаның өзгеретін жағдайларына бейімделген жаздық бидайдың құрғақшылыққа төзімді, өнімді, жоғары сапалы сорттарын жасау қажет.

Қазіргі уақытта" Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқсат етілген Селекциялық жетістіктердің мемлекеттік тізіліміне " А.и. Бараев атындағы АШҒӨО селекциясының 15 жаздық жұмсақ бидай, 6 жаздық қатты бидай, 4 арпа және 3 сұлы сорттары енгізілді. Абиотикалық және биотикалық стресстердің әсеріне төзімді, өнімділігі мен технологиялық қасиеттері жоғары ауыл шаруашылығы дақылдарының сорттары мен будандары табиғи және техногендік ресурстарды тиімді пайдалануды, экологиялық қауіпсіздікті, энергия үнемдеуді және рентабельділікті қамтамасыз етеді.Жоғары өнімділік деңгейін өсірудің әртүрлі топырақ-климаттық жағдайларына генетикалық төзімділікпен (бейімділікпен) үйлестіретін сорттарды құрудың маңыздылығын жақын және алыс шетелдердің жетекші ғалымдары атап өтуде. Зерттеушілер жеткіліксіз ылғалдылық жағдайында тұрақты өнімділікке таңдау кезінде әртүрлі дақылдардың сорттарының бейімделуіне үлкен мән береді.

Бүгінде А.И. Бараев атындағы астық шаруашылығының ҒӨО дәнді дақылдардың 26 сорты бойынша бірегей тұқымдар өндірісін жүргізуде, олар Ақмола облысының егіс алаңының 80% — ын, Солтүстік Қазақстан облысының 49%-ын, Қарағанды, Қостанай және Павлодар облыстарының егіс алаңының 10-20% — ын қамтамасыз етеді.

Соңғы уақытта орталықта құрылатын дәнді дақылдар сорттарының экологиялық тұрақтылығын арттыруға бағытталған селекциялық зерттеулер жүргізіле бастады. Орталықтағы ауыл шаруашылығы дақылдарын селекциялау ішкі, сондай-ақ халықаралық нарыққа бағдарланған көп мақсатты сипаттағы сорттарды құруға бағытталған. Кеш және орта пісетін сорттарды өсірудің белгілі жағымды жақтарын төмендетпей, жақында барлық дақылдардың, әсіресе бидайдың ерте пісетін сорттарын жасау жұмыстары күшейтілді.Бұған кәдімгі өара топырақ аймағында бидай өсірудің күрт өсуі себеп болады. Жаздық бидай сорттарының асыл тұқымды карталарын және глиадиннің құнды аллельді нұсқаларын беру тенденцияларын жасау кезінде маркер ретінде ақуыз жүйелері жасалды. Алматы қаласы, Өсімдіктер биологиясы және биотехнологиясы институтының ғалымдарымен бірлесе отырып, қауымдастықтардың толық геномдық талдауы негізінде өнімділік пен бейімділіктің ДНҚ-маркерлері әзірленді. Гаплоидия әдісі негізінде Ұлттық биотехнология орталығында бидайдың тұздануға, құрғақшылық пен ауруларға төзімді бағалы нысандары жасалды және іріктелді.

Орталықта генетикалық ресурстар банкі құрылды, онда жыл сайын барлық ауыл шаруашылығы дақылдарының 90 мыңнан астам үлгілері зерттелуде, будандастыру процесіне әлемнің 59 елінен көздері мен донорларды тарта отырып, 2 мыңнан астам будандастыру комбинациясы жүргізіледі. Соңғы жылдары Ресей, АҚШ, Канада, Австралия, ИКАРД (Сирия) және СИММИТ (Мексика) халықаралық орталықтарынан үлгілердің үлесі артып келеді.

А.И. Бараев атындағы АШҒӨО бидай селекциясы бөлімінде заманауи өндіріс талаптарына жауап беретін жаздық жұмсақ бидайдың келесі перспективті сорттары жасалды. Шортандинская 2012 ерте пісетін сорты құрғақшылыққа және жатып қалуға төзімді, кең экологиялық икемділікке ие, максималды өнімділігі 37 кг/га жетеді.Сорт астық сапасының жоғары көрсеткіштерімен сипатталады: ақуыз мөлшері 14,2-14,6%, клейковина мөлшері 29,1-31,6%, жалпы нан пісіру бағасы 4,3 балл. 2015 жылдан бастап Ақмола, Павлодар, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстары бойынша пайдалануға жіберілді. 2021 жылы егіс көлемі 230 мың гектардан асады.

Жаздық жұмсақ бидайдың Шортандинская 2014 сорттары орташа мерзімде пісетін сорттар қатарына жатады, максималды өнімділігі 39 кг/га дейін, 1000 тұқымның салмағы салмағы 37 г, құрғақшылыққа және жатып қалуға төзімді, ақуыз мөлшері 14,6-15,0%, клецйковина 30,5-32,6 %. Сорт 2017 жылдан бастап Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстары бойынша пайдалануға жіберілді.

Таймас жаңа сорты орташа мерзімде пісетін сорттарына жатады, вегетациялық кезең орташа есеппен 90-95 күнді құрайды. Сорт құрғақшылыққа, жатып қалуға төзімді, ақуыз– 15,1-15,8% және клейковина 32,3-34,5% мөлшері жоғары. Фитопатологиялық бағалау бойынша жаңа сорт қоңыр татқа төзімді. Ақмола облысы бойынша 2022 жылдан бастап пайдалануға жіберілді.

А.Т. Бабкенов, Е.К. Каиржанов, Т.В. Шелаева, А.Т. Саянов, С.А. Бабкенова