Тұқымдық материалды себуге дайындау жөніндегі іс-шаралар. Ауыл шаруашылығы дақылдарының фитосанитарлық жай-күйінің болжамы. Ауыл шаруашылығы дақылдарын қорғау жүйесі.

    Егіске дайындық жұмыстарының қажетті құрамдас бөлігі-тұқымдарды себу алдында препараттармен өңдеу болып табылады. Тұқымды өңдеудің маңыздылығы ресурсүнемдегіш өсіру технологиясы жағдайында, төмен температурада, жаңбырлы көктемде немесе құрғақшылыққа қарсы, өсімдіктердің су және қоректік режимдерінің бұзылуы, ауыспалы егісте тек бір дақылды жыл сайын өсіру жағдайында артады.Сонымен қатар өсімдіктің өсіп-даму кезеңде кейбір ауру қоздырғыштардың (қара күйе түрлері) жою мүмкін емес, оларды тек тұқымды өңдеу арқылы жоюға болады.

 Біздің жағдайымызда дақылдардың түріне байланысты тұқым арқылы ауру қоздырғыштарының 30% — дан 60% — на дейін таралуы мүмкін. Тұқымның барлық дерлік инфекциясы (тозаңдықара күйе қоздырғыштарын қоспағанда) топырақ бетінде, өсімдік қалдықтарында сақталуы мүмкін. Сымқұрттар және жалған сым құрттар, бүргелер, зиянды шыбындар, бізтұмсықтар, шегірткеніңдернәсілдері және т. б. егін көгіне айтарлықтай зиян келтіруі мүмкін.

 Тұқымның патогендік кешені өсімдіктің өсіп-даму кезеңінде қалыптасады (масақтанудан бастап егінді жинауға дейін). Толыққанды сау тұқымдарды алу үшін: тұқым алу мақсатындағы дақылдарды ең жақсы алғы дақылдардан кейін орналастыру; өсімдіктердің оңтайлы өсу жағдайларын жасау; тұқым алу мақсатындағы егістіктерді аурулармен залалдануынаапробациядан өткізу, олардың талаптарға сәйкестігін анықтау және оларды сауықтыру шараларын қабылдау; оңтайлы жинау мерзімдерін сақтау; фузариоз, қара күйе ауруларынан зардап шеккен учаскелерден жиналған тұқымдардың партияларын бөлек орналастыру маңызды.

  2022 жылғы егіннің жекелеген партияларының тұқымдарының фитопатологиялық талдауларымен мынадай белгілер анықталды: барлық дақылдарда фузариум (1,0 — 3,3%), зең (1,5 — 3,5%), альтернариозды тұқым инфекциясы (5 — тен 60% — ға дейін); дәнді дақылдарда гельминтоспориоз (2,5-5,7%); дәнді-бұршақты дақылдарда-аскохитоз (3,0-3,9%зығырда антракноз (1,5-2,5%), дақтарда (2,0-3,1%). Сонымен қатар бидай, арпаның сау тұқымдарында альтернариозды инфекцияның үстемдігі байқалды.

  Егер тұқымдар өнгіштігі бойынша кондициялы, бірақ аурудың белгілері болса, онда ауыл шаруашылығы талаптарын сақтай отырып тұқымды себу алдында сапалы өңдеу және фунгицидтік әсер ететін препаратты дұрыс таңдағанда тұқымдарды және өсімдіктерді ішкі және сыртқы инфекциялардан сенімді түрде зарарсыздандыру, сондай-ақ инсектофунгицидтік әсерлі препараттар топырақ зиянкестері мен егін көгі кезеңіндегі зиянкестерден қорғауға мүмкіндік береді. Дақылды себуде ерте және оңтайлы мерзімнің басында инсектофунгицидтік тұқым дәрілегіштердің артықшылықтары бар. Олар әсіресе майлы зығыр үшін қажет.

 Тұқымдарды себу алдындағы өңдеуді жүргізу мерзімдері бойынша белгіленген регламент жоқ. Көптеген ауылшаруашылық құрылымдары тұқымды себу алдында дәрілейді. Ауаның орташа тәуліктік температурасы +5°C шегінен өткен жағдайда, фунгицидтік препараттармен дәрілеуді себуге дейін бір ай ішінде бастауға болады. Инсектицидтік және инсекто-фунгицидтік препараттармен тұқымдарды себуге мүмкіндігінше жақын уақытта өңдеу қажет.

 Тұқым дәрілеуге арналған тұқым партияларында ауру, жарақатталған, ұсақ және дөңес тұқымдарды, арамшөптер, шаңды қоспаларды алып тастау қажет. Әйтпесе, препараттың бір бөлігі оларға адсорбцияланады. Тұқым дәрілеу процесі үнемі бақылауда болуы керек. Агротехникалық талаптар бойынша ағындық үлгідегі дәрілеу машиналарын пайдалану кезінде тұқымдар мен жұмыс сұйықтықтарын берудің біркелкілігі 5% — дан аспауға тиіс; рұқсат етілген ұсақ тұқымдар — 0,5% — дан аспауға; тұқымның ылғалдылығын арттыру-1,0% — дан аспауға тиіс.

 Таңдау үшін препараттардың ассортименті кең, олардың құрамында бір-бірнеше белсенді заттар болуы мүмкін. Тұқымдарды дәрілеу экономикалық тұрғыдан тиімді және өсімдіктерді қорғау құралдарын қолдана отырып, экология тұрғысынан ең қолайлы шара болып табылады. Тұқымдарды дәрілеуге және препаратқа арналған жиынтық шығындар (нарықтық бағамен) гектарына 15-25 кг астықпен жабылады (бидай бағасы 100 мың тг/т), ал қосымша өнім мөлшері астық өнімінің 3-10% немесе одан да көп болуы мүмкін. Тұқымдарды өңдеу өсімдіктердің өсуінің тежелуіне, масақтың немесе шашақгүлдің бұзылуына, алынған өнімнің бекітілген нормаларға сәйкес келмеуіне жол бермейді (ҚР СТ 1046-2008, ГОСТ 12047 — 85).

 Егін көгіне фитотоксикалық әсер етпеу үшін тұқымдарды жекелеген тұқым дәрілегіштермен өңдегеннен кейін 5 см-ден астам тереңдікке себуге болмайды.

  Жалпы, соңғы жылдары егістіктердегі фитосанитарлық жағдай ылғалмен қамтамасыз етілуі жеткіліксіз жағдайда қалыптасуда. Салыстырмалы тұрақтылықпен сипатталатын арамшөптердің фитоценоздарында құрғақшылыққа төзімді зиянды жою қиын көпжылдық арамшөптер (ақ сүттіген, далалық шырмауық, егістік қалуен, сары қалуен, және жатаған бидайық) басым болады. Аз жылдық арамшөптердің ішінде ең көп таралғандары құрғақшылыққа төзімді тары тәрізді арамшөптер. Топырақты сүдігер өңдеу көлемінің қысқаруымен, себу алдындағы кезеңде топырақтың қатты кебуіне байланысты қыстайтын арамшөптердің түрлік құрамы мен зияндылығының өсуі байқалады.Топырақтың беткі қабатында бір жылдық арамшөптердің тұқымдарының үлкен қоры бар, олар ылғалдың жетіспеушілігі жағдайында топырақта сақталады және жазғы жауын-шашыннан кейін егістіктерде екінші толқын пайда болады. Ресурсүнемдегіш технологиялары жағдайында гербицидтерді себуге дейін (негізінен құрамында глифосаты бар), егістіктерде (селективті), егін жинау алдында (десикант ретінде), егін жинаудан кейінгі кезеңде қолданылады. Экономика тұрғысынан гербицидтер кешенін сатып алуға және қолдануға арналған шығындарды жабу үшін қосымша 2,6 — 3,8 ц/га (бидай өніміне есептегенде) алу қажет, бұл ретте біздің шарттарымызда қажетті шығын нормаларының жоғарғы шегінде пайдаланған кезде. Шын мәнінде арамшөптермен ластануының алдын алу шығындарды өтеуге ғана емес, сонымен қатар айтарлықтай рентабельділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

 Зиянды түрлер олардың ерекшеліктеріне сәйкес, белгілі бір экологиялық тауашаларды алады. Зығыр, бидай, сондай-ақ ас бұршақ, жасымықта трипстердің жаппай қоныстануы және зияндылығы байқалады. Шалғын көбелегінің жаппай ұшуы және көп мөлшерде жұлдызқұрттарының ошағы байқалғанымен, олардың көпжылдық динамикасында құлдырау күтілуде. Ауыл шаруашылығы дақылдарына сым құрттары мен жалған сым құрттары айтарлықтай зақым келтіреді. Мақсарының зиянды энтомофаунасы қалыптасады, мақсары шыбыны мен бізтұмсықтарынан келетін зиянды атап өтпеуге болмайды. Шегірткелер белсендіріледі. Зиянды түрлердің икемділігі мен өміршеңдігін атап өткен жөн. Зиянкестердің мезофильді және гигрофильді түрлері оңтайлы температура мен аз мөлшердегі жауын-шашын мөлшері кезінде өздерінің зияндылығын көрсетуі үшін жеткілікті болады (қырыққабат көбелегі, біте, гессен және швед шыбындары және т. б.). Инсектицидтік препараттарды қолдану арқылы іс-шараларды жүргізуге арналған шығындарды бір компонентті 0,18 — 0,27 ц/га, көп компонентті 0,37-0,56 ц/га астықты пайдалану кезінде бағалауға болады. Бұл жағдайда тек трипстерден астық шығыны дақылдардың кем дегенде үштен біріне жетуі мүмкін.

  Ауыл шаруашылығы дақылдарының дерлік барлық негізгі аурулары (дақтар, тат) өсімдік қалдықтары мен топырақта қыстайтын инфекция қоры бар. Алдыңғы маусымда түптену кезеңінен бастап аурулардың таралуы байқалды: бидайдың сары дағы, сұлыдағы қызыл — қоңыр дақ. Фузариозды солу зығыр мен жасымықта байқалды. Шілде айындағы жауын-шашыннан кейін температураның жоғарылауымен барлық дақылдардың дақылдарда тат пен дақтың түрлері таралды. Аурулар дақылдарда неғұрлым ерте таралса, соғұрлым көп өнім жоғалады. Бұл әсіресе үлкен өнім күтілетін жағдайларда жиі кездеседі. Қазіргі фунгицидтерді қолдану фитопатогендерді жойып қана қоймайды, сонымен қатар өсімдіктерге иммуномодуляциялық, өсуді ынталандыратын әсер етеді және өсімдіктердің ассимиляциялық мүшелерінің қызмет ету мерзімін ұзартады. Фунгицидті сатып алуға және қолдануға арналған шығындар бидай дәніне есептегенде 0,35-0,8 ц/га (бір компоненттен көп компоненттіге дейін) ауытқиды. Фунгицидтерді іс жүзінде барлық жағдайларда қолдану шығындарды бірнеше есе өтейтін қосымша өнім береді.

  Егістіктердегі қыстайтын инфекциялық және инвазиялық әлеует ағымдағы маусымда өсірілетін дақылдарда зиянды түрлердің көбеюі мен таралуы үшін жеткілікті.Фитосанитариялық жай-күйдің тұрақты мониторингі және егінді қорғау үшін жедел іс-шараларды жүргізуге дайындық қажет. Өсімдіктерді қорғау құралдарын уақтылы, дұрыс таңдау және қолдану жағдайында сақталған дақылдың мөлшері шығындарды толығымен жабады және таза кірісті қамтамасыз етеді.

  Бірде-бір қауіпсіз пестицид жоқ екенін ескере отырып, оларды біржақты қолдану жағымсыз салдарға әкеледі. Бүгінгі таңда айтарлықта үлкен мәселе кейбір гербицидтердің әсерінен өнімнің азаюы, кейде дақылдардың толық өлуі, пестицидтердің қалдықтары өнімде кездесуі және т. б.

 Өсімдіктерді қорғау дақылдарды өсіру технологиясының маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады және мәселелерді шешіп қана қоймай, сонымен қатар ұзақ мерзімді назар аударуы керек. Ауыл шаруашылығы құрылымдарында карантиндік (у кекіре қарсы және т. б.) ұйымдастырушылық-шаруашылық (егіс құрылымы, жоспарлау және т. б.), агротехникалық (тыңайтқыштар, себу мерзімдері және т. б.), селекциялық-тұқым шаруашылығы (сорт алмастыру, сортты жаңарту, тұқым шаруашылығы жолға қойылған және т. б.) мақсатты және дәйекті орындаумен топырақты, тұқымдарды, дақылдарды сауықтыруға кешенді бағытталған бағдарламалар және басқа әдістер болуы тиіс. Мысалы, себу уақытын оңтайлы кеш кезеңдерге ауыстыру, оның мақсаты қиын қыстау кезеңдерде өсімдіктердің ылғалмен қамтамасыз етілуін жақсартумен қатар, астықтың жолақты бүргелеріне, астықтың сұр көбелегіне қарсы инсектицидтерді қолдану қажеттілігін іс жүзінде жойды.

  Егіншілік мәдениетінің деңгейі неғұрлым жоғары және сәйкесінше өнімділік болса, қорғаныс шараларының үлесі соғұрлым көп болады.

А. И. Бараев атындағы АШҒӨО

Өсімдік қорғау зертханасының

ғылыми қызметкеріА.К. Тулеева