АШҒӨО ғалымдары 2022 жылға арналған ҚР Селекциялық жетістіктерінің мемлекеттік тізіміне арпаның 8 сортын енгізді

  Арпа-ең көне дақылдардың бірі. Қоршаған ортаның әртүрлі жағдайларына жоғары бейімделуіне байланысты арпа әлемнің барлық бөліктерінде өсіріледі. Өсірілген арпа дәні өзінің әмбебаптығына байланысты азық-түлік, техникалық және жемшөп мақсатында қолданылады. Одан арпа және арпа жармасы, ұн, кофе сусыны жасалады, сыра мен квас өндірісінде, вискидің әр түрлі сорттарында, медициналық және косметикалық мақсаттарда қолданылады, ауылшаруашылық жануарларының азығына кеңінен қолданылады, құнды концентрацияланған жем бола отырып, былғары және тоқыма өнеркәсібінде қолданылады.

  Арпа медицинада тазартқыш ретінде кеңінен қолданылады. Арпа суы лактацияны арттырады, ал қызба кезінде ол ылғалдандыратын және салқындататын әсердің арқасында науқастың жағдайын жеңілдетеді. Арпа уытының көмегімен бүйрек және қуық аурулары емделеді.

  Арпа ботқалары мен сорпалары артық салмағы бар адамдарға пайдалы. Дәнді дақылдардың құрамындағы талшықтардың арқасында ішек моторикасы ынталандырылады, ал тамақ асқазан-ішек жолында тез және оңай қорытылады. Соңғы жылдары әр түрлі дақылдардың, соның ішінде арпаның дәнді дақылдарынан Жарма жасау кеңінен таралды, олар таңғы ас, жарма, сорпа, наубайхана қоспалары мен балалар тағамдарын жасау үшін қолданылады.

  Бұл дақылдың дәні көмірсуларға (65-68%), ақуызға (7-18%), майға (2,1%), күлге (1,5-2,5%) және талшыққа (3-5%) бай.

  Арпа ақуызында холестеринді төмендететін қан мен қан тамырларына пайдалы әсер ететін токотриенол (майда еритін Е дәрумені) және триглицерид (май) сияқты заттар бар. Бета-глюкан құрамы бойынша арпа дәні басқа азық-түлік дақылдарынан едәуір асып түседі. Медицина бұл компоненттің атеросклероздың алдын алуда оң рөл атқаратынын дәлелдеді. Арпа антиоксиданты альфа-токоферол онкологиялық аурулардың дамуын тежейді.

  Өсірілген арпа дәнінің негізгі мөлшері мал азықтық мақсатта қолданылады. Мал азығы үшін арпаның ақуызы жоғары сорттары қолданылады. Жоғары мал азықтық қасиеттеріне байланысты арпа дәні мен оның өңделген өнімдері басқа концентрацияланған мал азығына қарағанда әлдеқайда қоректі. Егер мал азықтық құндылықтары туралы айтатын болсақ, онда осы көрсеткіштер бойынша арпа бидайдан едәуір асып түседі. Сонымен, 1 кг астықта 1,2 мал азықтық бірлігі және 100 грамм қорытылатын ақуыз бар. Арпа дәнінің ақуызы аминқышқылдарының теңдестірілген жиынтығымен ұсынылған, оның ішінде метионин, триптофан және лизин бар. Құнды құрамның арқасында арпа дәнін үнемі тамақтандыру жануарлардың денсаулығына жағымды әсер етеді, метаболикалық процестерді қалыпқа келтіреді және дененің жақсы дамуына ықпал етеді, өсуді тездетеді, ауылшаруашылық жануарларының құнарлылығы мен мақсатты өнімділігін арттырады.

  Бұл жоғары өнімді, ерте пісетін, құрғақшылыққа төзімді және суыққа төзімді дақыл.

  Арпа тұқымын ерте себуге болады, өйткені ол 1-2 ⁰С нөлден төмен температурада өніп шығады. Егін көгі тіпті қысқа мерзімді аязға шыдай алады. Арпа жоғары температураға да төзімді. Ерте жаздық дақылдардың ішінде бұл құрғақшылыққа төзімді дақыл. Арпа өте қарапайым, бірақ оны құнарлы топыраққа сепкен дұрыс, өйткені бұл өсімдіктің тамыры салыстырмалы түрде әлсіз сіңіру қабілетіне ие және өте қысқа мерзімде минералды қоректік заттарды сіңіреді.

 Ауылшаруашылық дақылдарын өсіру үшін қолайсыз топырақ-климаттық жағдайлары бар аймақтарда өнімділіктің жеткілікті жоғары деңгейі көбінесе сорттың оларға төзімділігімен анықталады. Оңтайлы вегетациялық кезеңі бар сорттардың болуы өте маңызды. Солтүстік аудандар мен жазғы құрғақшылық жиі болатын аудандар үшін ерте пісетін сорттар қажет.

  Қазіргі кезеңде азық-түлікке, тамақ және сыра қайнату өнеркәсібіне арналған шикізатқа деген сұраныстың артуы жоғары сапалы астық өнімділігін қалыптастыруға қабілетті жоғары өнімді, биотикалық және абиотикалық стресстерге төзімді арпа сорттарын құру міндеттерін қояды. Сонымен қатар, ХХІ ғасырдың сорттары энергияны үнемдейтін, экологиялық тұрақты биологиялық жүйелі болуы керек. Сорттарға берілуі керек ең маңызды қасиет-бейімделу.

  Солтүстік Қазақстанның топырақ-климаттық жағдайларына бейімделген өнімділігі жоғары сорттарды құру «А.И. Бараев атындағы АШҒӨО» ЖШС селекциялық жұмыстарының негізгі бағыты болып табылады.

 Дәнді дақылдармен алғашқы жұмыстарды селекционер В.П. Кузьмин, 1935-1937 жылдары бұрынғы Шортанды тәжірибе станциясында салған.

 1962 жылы Бүкілодақтық астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында дәнді мал азығы дақылдарының селекциясы бөлімі құрылды, оның негізгі зерттеу бағыттары астық-жемдік дақылдардың жаңа генетикалық ресурстарын қалыптастыру, Қазақстан жағдайлары үшін жемшөп және азық-түлік мақсаттарына арпаның жоғары өнімді экологиялық иілімді сорттарын жасау болды.

  Селекциядағы сәтті нәтиже тиісті құнды сандық белгілері бар коллекциялық материалға байланысты, бұл құрылған сорттардың генетикалық негізін кеңейтуге ықпал етеді. Коллекцияны зерттеу барысында құнды бастапқы материал ерекшеленеді, ол кейіннен жаңа жоғары өнімді, жоғары сапалы, аурулар мен зиянкестерге төзімді сорттарды жасау үшін селекциялық бағдарламаларда донор ретінде пайдаланылады.

 Арпаның жаңа сорттарын жасау үшін Дүниежүзілік БРИ коллекциясының материалы (Н.И. Вавилов атындағы өсімдіктердің Бүкілресейлік генетикалық ресурстар институты), жақын және алыс шет елдердің сорттары мен будандары селекциялық процеске қатысады.

  1962 жылдан 2022 жылға дейінгі кезеңде арпаның 15 сорты құрылды және мемлекеттік сұрыптау сынағына берілді.

  2022 жылға арналған ҚР Селекциялық жетістіктерінің мемлекеттік тізіліміне арпаның 8 сорты енгізілген, олар: Целинный 91, Астана 2000, Памяти Раисы, Целинный голозерный, Целинный 2005, Сабир, Целинный 60, Астана 17. Арпаның: Целинный 91, Целинный 2005 және Сабир сорттары астық сапасы бойынша құнды болып табылады. Памяти Раисы және Астана 17 сорттары мал азықтыө маөсатта қолданылады.

  Астана 2000-орташа мерзімде пісетін сорт, өнімділігі жоғары, құрғақшылыққа төзімді, қара күйе ауруына төзімді, қатты қара күйемен әлсіз зақымдалады.

 Целинный 2005- орташа мерзімде пісетін сорт, өнімділігі жоғары, құрғақшылыққа төзімді, қара күйе ауруының барлық түрлеріне, жасырын зиянкестерге төзімді.

  Сабир- орташа мерзімде пісетін сорт, құрғақшылыққа төзімді, қатты қара күйеге, швед шыбынына төзімді.

  Целинный голозерный — орташа мерзімде пісетін сорт, құрғақшылыққа төзімді, қара күйеге төзімді, ақуызы жоғары.

  Целинный 60- орташа мерзімде пісетін сорт, құрғақшылыққа төзімді, жоғары өнімді, зиянкестерге төзімді, өсірудің жоғары технологиясына ие.

  Целинный 91- орташа мерзімде пісетін сорт, құрғақшылыққа төзімді, қара күйеге әлсіз сезімтал.

  Памяти Раисы — орташа мерзімде пісетін сорт, құрғақшылыққа төзімді, қара күйеге, шашылып қалуға төзімді.

  Астана 17- орташа мерзімде пісетін сорт, құрғақшылыққа төзімді, сабақ бүргелеріне төзімді және қара күйе ауруына әлсіз сезімтал.

  2019-2022 жылдар кезеңінде республика облыстары бойынша «А.И. Бараев атындағы АШҒӨО» ЖШС селекциясының арпа сорттарын өсірудің егістік алқаптары: Ақмола облысында 1106,346 мың га, Солтүстік Қазақстан облысында 833,303 мың га, Павлодар облысында 118,171 мың га, Қостанай облысында 42,773 мың га, Шығыс Қазақстан облысында 3,485 мың га және Қарағанды облысы 1,314 мың га құрады. Танымал, ең көп сұранысқа ие Астана 2000 сорты болып табылады, ол 2019-2022 жылдары 1485,117 мың га алқапқа себілген.

  Қазіргі уақытта «А.И. Бараев атындағы АШҒӨО» ЖШС-де арпаның жаңа перспективалы селекциялық материалын жасау процесі жалғасуда.