Гранттар

Бүгінгі таңда топырақ құнарлылығының төмендеу мәселесі өте өзекті, өйткені бұл елдің азық-түлік қауіпсіздігіне байланысты. Ауылшаруашылық жерлерінің бір ғана деградациясы алдағы 50 жыл ішінде әлемдік азық-түлік өндірісінің 30% - ға дейін төмендеуіне әкелуі мүмкін. Әлемдік азық-түлік өндірісіне егістік жерлердің жетіспеушілігі қазірдің өзінде теріс әсер етуде.Қазақстанда жүргізілген ұзақ мерзімді топырақ зерттеулері бірқатар аймақтарда қарашіріндінің азаюы бастапқыдан шамамен 20-25% құрайтынын, яғни еліміздің негізгі ауылшаруашылық қорын құрайтын қара топырақтың барлық түрлерінде 620-дан 1650 кг/га аралығындағы теріс қарашірік балансы байқалатынын көрсетеді. Топырақ құнарлылығының төмендеуі ауыл шаруашылығы дақылдарының сапасы мен өнімділігіне кері әсерін тигізеді. Бұл мәселені шешуге егіншілік мәдениетін арттыру арқылы қол жеткізуге болады. Алайда, көбінесе ауылшаруашылық дақылдарын өсіру кезінде барлық қажетті шараларды сақтау мүмкін емес. Минералды тыңайтқыштардың болмауы немесе ұтымсыз қолданылуы, пестицидтерді шамадан тыс қолдану, белгілі бір тәртіппен ауысатын дақылдардың жиынтығы мен көлемінің негізсіз арақатынасы немесе фермерлік шаруашылықтардың егістік алқаптарының құрылымында монокультура (бидай/арпа) және басқа факторлар, мұның бәрі топырақтың құнарлылығына және оның жай күйіне белгілі бір дәрежеде теріс әсер етеді. Осыған байланысты егістік жерлерді сақтау, топырақтың құнарлылығы мен жай күйін сақтау үшін тиімді шаралар қабылдау адамның әл-ауқаты үшін өте маңызды.

Бұл жоба топыраққа органикалық заттар қосатын, оның құрылымын жақсартатын, нақты микробиоценоздың қалыптасуына және сау құнарлы топырақтың қалыптасуына ықпал ететін түйежоңышқа мен тиімді бір жылдық дәнді-бұршақ шөп қоспаларын қоса отырып, қысқа мерзімді биологиялық ауыспалы егістерді қолдану арқылы топырақтың құнарлылығын және оның денсаулығын қалпына келтіруге бағытталған.

Зерттеудің мақсаты:

Түйежоңышқа мен дәнді-бұршақ шөп қоспалары бар қысқа ауыспалы егістердің топырақ құнарлылығына және оның жай күйіне әсерін анықтау және Солтүстік Қазақстанның далалы аймағы үшін неғұрлым өнімді екенін анықтау.

Міндеттері:

1. Түйежоңышқа және біржылдық дәнді-бұршақ шөп қоспалары бар қысқа ауыспалы егістерде сидерация кезінде оңтүстік карбонатты қара топырақтардың құнарлылығының негізгі агрохимиялық көрсеткіштерін анықтау.

2. Түйежоңышқа және біржылдық дәнді-бұршақ шөп қоспалары бар қысқа ауыспалы егістердің сидерациядан кейінгі жаздық жұмсақ бидайдың өнімділігіне әсерін анықтаңыз.

3.Түйежоңышқа және біржылдық дәнді-бұршақ шөп қоспалары бар қысқа ауыспалы егістегі топырақтың "жай-күйінің" микробиологиялық көрсеткіштерін анықтаңыз.

Күтілетін нәтижелер:

Оңтүстік карбонатты қара топырақтарда түйежоңышқа мен біржылдық дәнді-бұршақ шөп қоспаларын қосатын 5 қысқа мерзімді дәнді және биологиялық ауыспалы егіс салынды. Жер үсті бөлігі мен тамырларының құрғақ биомассасында азоттың (137,8-145,5 кг/га), фосфордың (19,3-24,5 кг/га), калийдің (150,6-190,6 кг/га) жоғарылауымен судан шөбінің үш компонентті дәнді-бұршақ шөп қоспасы сиыр жоңышқа мен сұлы және сиыр жоңышқасегілген сұлы екі компонентті шөп қоспасы ерекшеленді.

Топырақтағы нитраттардың жоғары мөлшері қыша (15,0 мг/кг) және сиыр жоңышқа мен сұлы (15,5 мг/кг) қосылған судан шөбі дақылдары егістігінде байқалды. Топырақтағы фосфордың жылжымалы формаларының мөлшері 12,5 - 41,7 мг/кг, калий 799 -1204 г/кг, күкірт - 7,2 - 9,6 мг/кг құрады. Зерттелетін нұсқалардағы гумустың мөлшері - 3,38% дейін, тыңмен салыстырғанда - 5,25%. Лабильді көміртегі 0,42-ден 0,86% - ға дейін болды.

Жасыл көң дақылдарының дақылдарының астында микроорганизмдердің экологиялық-трофикалық топтары (аммонификаторлар, иммобилизаторлар, саңырауқұлақтар, целлюлозолитиктер, олигокарбофилдер, олиготрофтар) оқшауланған. Клечатканың ыдырауының жоғары пайызы түйежоңышқа (41,9%), қыша (35,3%), сұлы+сиыр жоңышқа (31,8%)шөп қоспалары егістігінде байқалды. Көмірқышқыл газын өндіруді 1,2-3,6 есе арттыру жасыл көңді жырту алдында болды.

Топырақтың әлсіз фитоуыттылығы судан шөбі+сиыр жоңышқа+сұлы (32%) және асбұршақ қосылған арпа дақылдарында байқалды – 25,2%. Топырақтың супрессиялық қабілеті F equiseti саңырауқұлақ изолятына қатысты 1% - дан жоғары көтерілмеді, ал F.poae изолят (302/1) бұл көрсеткіш 1% - дан 30% - ға дейін болды.

A.alternata (4/1), A.brassicae (7/2), A.infectoria (7/4), A.alternata (11/1), A.porri (8/1) изоляттарын өсіру мерзіміне байланысты фитотоксикалық белсенділіктің көрінісінде түраралық айырмашылықтар анықталды. Тұқымның өнуіне ынталандырушы әсер 14 және 21 тәуліктік A.infectoria (7/4), 14 тәуліктік A. brassicae (7/2) және 21 тәуліктік A. porri (8/1) болды. Бидай тұқымының бастапқы тамырлары саңырауқұлақ метаболиттеріне сезімтал болды.

Зерттеу тобының құрамы

РукавицинаИ.В, Нелис, О.В., БулгаковаИ.Н. ВлияниеметаболитовгрибовАlternaria spp.наразвитиепроростковпшеницы // «Eurasian Journal of Applied Biotechnologу». - 2024. - №4. - С.10–20. https://doi.org/10.11134/btp.4.2024.2