А.И. Бараев атындағы АШҒӨО көпжылдық шөптердің селекциясы бөліміне-50 жыл

Мал азығы дақылдарының жоғары өнімділігін алу, мал азығы өндірісінің тұрақты дамуы, сыртқы ортаның абиотикалық және биотикалық стресстеріне бейімделген сорттар жүйесін құру, шаруашылық пайдаланудың әртүрлі түрлері үшін маңызды оқиға көпжылдық шөптерді өсіру бөлімін құру болды. Биыл бөлімнің құрылғанына 50 жас болды.

Бүгін жарты ғасырдан кейін А.И. Бараев атындағы АШҒӨО ғалым-селекционерлері жоғары мал азықтық сапасы бар, аурулар мен зиянкестерге төзімді, қарқынды егіншілік талаптарына жауап беретін мал азығы дақылдарының жаңа жоғары өнімді сорттарын құру және өндіріске енгізу бойынша қойылған міндеттерді ойдағыдай орындады деп айтуға болады.

Осы бағыттағы барлық жетістіктер мен проблемалар туралы көпжылдық шөптердің селекциясы бөлімінің меңгерушісі, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты Н.И.Филиппова баяндады.

Надежда Ивановна 16 жыл бойы орталықтың перспективалы бөлімдерінің бірі, көпжылдық шөптердің селекциясы бөлімін басқарады. Ол 20 сорттың авторы, селекциялық жетістіктерге (сорттарға), өнертабыстарға және пайдалы модельге 22 патенті бар.

--- Надежда Ивановна, бөлімнің құрылу тарихы туралы қысқаша айтып беріңізші және бүгін сеніп тапсырылған бөлімде жұмыс қалай қойылды?

1972-1976 жылдардағы мал азығын өндіру және селекциялық жұмыстар жөніндегі бөлімнің бірінші меңгерушісіа.ш.ғ.к. Д. Постоялков болды. 1976-1992 жж.бөлімде ауылшаруашылық ғылымдарының кандидаты Л.И. Загородняның жетекшілігімен жоғары өнімді сорттарды, жоңышқа, эспарцет және жоғары ақуызды түйежоңышқаны аурулар мен зиянкестерге төзімді өсіру бойынша зерттеулер жүргізілді; 1972-1985 жж. көпжылдық астық тұқымдас шөптердің селекциясы зертханасының меңгерушісі Колесникова Е.В. басшылығымен қарапайым іріктеу әдісімен жабайы өсетін материалдың негізінде қылтықсыз арпабастың алғашқы Лиманный сортын, даланың табиғи және жасанды сағаларында шабындық-жайылымдық өсіру үшін,ұзақ мерзімді суарылмайтын жайылымдарды құру үшін тарлау қияқтың Шортандинская сорттарын құрды және аудандастырды. Тұзға төзімділігі жоғары, бұл дала мен құрғақ дала аймағында тұзды жерлерді игеру және өсіру кезінде қажет болды.

В.Г. Соловьеваның жетекшілігімен дақылдарды интродукциялау және зерттеу нәтижесінде 1983-1990 жылдары Қазақстанның әртүрлі облыстары бойынша жоғары өнімді, вегетациялық кезеңі мен шаруашылық маңызы бойынша ерекшеленетін жаңа түрлердің сорттары – тамырсыз бидайықтың Арман, тік арпабастың Целиноградский 30, топинсо топинсолнечниктің Целинный 87, сібір бидайықтың Аист сорттары құрылды және алғаш рет аудандастырылды.

Тұтастай алғанда, елу жыл ішінде интродукция, селекция және тұқым шаруашылығы бойынша кешенді зерттеулер негізінде ҒӨО ғалым-селекционерлері көпжылдық шөптердің 10 түріне жататын 40 сортты және судан шөбінің бір сортын құрды. Оның ішінде селекциялық жетістіктердің Мемлекеттік реестріне 29 сорт енгізілді. Мемлекеттік сорттық сынауда Еділ түйжоңышқаның Ақ таң, құмды эспарцеттің Коралл сорттары зерттелуде. 2022 жылы МСС-ға еркекшөптің 1 сорты беріледі. Көпжылдық шөптердің селекциясы бөліміне қазіргі уақытта көпжылдық астық тұқымдас шөптердің селекциясы зертханасы, көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің селекциясы зертханасы, көпжылдық шөптердің алғашқы тұқым өсіру тобы кіреді. Бөлімде өңірде көпжылдық астық тұқымдас шөптер еркекшөп, қылтықсыз арпабас, тарлау қияқ, көкшіл бидайық және бұршақ тұқымдастар - жоңышқа, эспарцет, түйежоңышқаның жаңа сорттарын жасау бойынша ғылыми – зерттеу жұмыстары жалғасуда. Жыл сайын селекциялық питомниктерде 1500-2000 үлгілер зерттеледі және бағаланады. ҒӨО селекциясының барлық аудандастырылған және жаңа сорттары бойынша бастапқы тұқым шаруашылығы жүргізілуде. Жыл сайын түпнұсқалық питомниктерде 15-20 тонна түпнұсқа тұқым өндіріледі. Генофондты толықтыру және практикалық селекцияда пайдалану үшін Солтүстік, Орталық, Шығыс Қазақстанның табиғи флорасында көпжылдық шөптердің үлгілерінің тұқымдарын жинау бойынша экспедициялар жүргізіледі.

--- Жалпы республика бойынша мал азығы өндіру мәселелерінде жағдай қалай тұр және біздің орталық ғалымдарының селекциялық жұмысты жақсартуға және Солтүстік Қазақстанда перспективалы сорттарды енгізуге қатысу үлесі қандай?

Жалпы республика бойынша мал азығы өндірісін дамыту тиісті деңгейде емес деп айтуға болады. Жылдар бойы өндіріс жағдайында мал азығы массасының өнімділігі тұрақты емес және көбінесе ауа-райының күрт өзгеруіне байланысты. Себептері: ескі шабындық және жайылымдық жерлер, өсіру бойынша әзірленген ұсыныстарды сақтамау, ауыл шаруашылығы алқаптарының мал азығы дақылдарымен жеткіліксіз қанықтылығы, мал шаруашылығы шаруашылықтары үшін сапалы және арзан мал азығы өндіру үшін олардың өнімділігі, икемділігі мен тұрақтылығы жеткілікті әлеуеті бар көпжылдық және біржылдық мал азығы дақылдарының түрлері мен сорттары мен шөп қоспалары негізсіз таңдалмаған, сондай-ақ жоғары сапалы жем алу үшін мал шаруашылығы дақылдары мен далалық жағдайда мал азығын өсіруде, өндірістік циклды жүргізу құзыреттері мен дағдылары, жем дайындау тәсілдерін меңгерген (пішен, пішендеме, сүрлем, концентраттар) мамандардың тапшылығы болып табылады..

Селекциялық жұмыстың тиімділігін арттыру мақсатында дәстүрлі әдістерден басқа жаңалары қолданыла бастады – азотты бекіту белсенділігі жоғары селекциялық материал мен көпжылдық шөптердің сорттарын стресске төзімділікпен, жемшөп массасының өнімділігімен және оның сапасымен ұштастыра отырып жасау; зиянды заттардың құрамы төмен бастапқы материалды жасау жоңышқада – сапонин, тарлау қияқта - кремний, түйежоңышқада – кумарин; азотты бекіту белсенділігі жоғары көпжылдық шөптердің эдафиялық селекция-түйежоңышқа, жоңышқаның тұзға төзімді түрлерін жасау; экологиялық селекция бойынша-әртүрлі топырақ-климаттық аймақтардағы (құрғақ дала, дала, орманды дала) өнімділік пен бейімделу әлеуетіне сорттарды зерттеу; заманауи биотехнологиялық әдістер қолданылады.

Мал азығы өндірісін тиімді жүргізу негізінен шөп тұқымымен қамтамасыз етілуіне байланысты екені белгілі, сондықтан тауарлық тұқым шаруашылығын дамыту, тұқым өнімділігін арттыру және тұрақтандыру үшін бөлімде шаруашылықтармен шарттық негізде егістікке шыға отырып, тұқымға және жемге өсіру бойынша консультациялар жүргізіледі.

- Халықаралық ынтымақтастық тұрғысынан сіздің бөліміңіз қалай жұмыс істейді, бұл тұрғыда қандай жетістіктер бар?

Халықаралық ынтымақтастық коллекциялық және селекциялық және іріктеу питомниктерінде шетелдік селекцияның сорттары мен перспективалық үлгілерін алмасу және зерттеу бойынша шарттық негізде жүргізіледі. Таңдалған жоғары өнімді сорттар мен бөлмелер біздің орталықтың жергілікті бейімделген селекциялық сорттарымен қиылысуда қолданылады. Шөптердің сорттарының шетелдік коллекциясы негізінде жоғары өнімді және стресске төзімді түйежоңышқа, эспарцет, арпабастың сорттары жасалды.

- Жақын арада селекционер ғалымдардың алдында қандай міндеттер тұр, ҒЗЖ қалай жоспарлайсыз және қандай нәтижелер күтесіз?

Солтүстік Қазақстанның кең аумағы әртүрлі табиғи-климаттық жағдайлармен сипатталатындығына байланысты, осы негізде тұрақты мал азығы өндірісін құру және мал шаруашылығы саласын одан әрі дамыту үшін мал азығы дақылдарының әртүрлі түрлері мен сорттарын ғылыми негізделген түрде іріктеп, орналастыру қажет. Қазіргі уақытта біздің бөлімнің ғалымдары мал азығы дақылдарының селекциясы мен тұқым шаруашылығы бойынша басым қолданбалы зерттеулер бағдарламасын әзірледі, оның негізгі мақсаты таяу болашақта әртүрлі климаттық және экологиялық жағдайларға бейімделген жоғары өнімді сорттарды, аурулар мен зиянкестерге төзімді шабындық және жайылымдық пайдалану түрін жасау болып табылады. ҒЗЖ жоспарлау үшін жергілікті топырақ жағдайларын ескере отырып, көпжылдық және бір жылдық мал азығы дақылдарының сорттарындағы шаруашылықтардың қажеттілігін зерттеуді жүргіземіз. Біздің аймақ құрғақшылықпен сипатталады, сондықтан селекциялық жұмыстың негізгі міндеті – мәдени және табиғи флораның генетикалық ресурстарын пайдалану негізінде қыста және құрғақшылыққа төзімділікпен үйлесетін мал азығы массасының салыстырмалы түрде жоғары өнімділігін алу болып табылады.

Мал азығы алқаптарының едәуір бөлігі тұзды батпақтар мен олардың кешендерінде орналасқан. Оларды игеру және ұтымды пайдалану үшін түйежоңышқа, жоңышқа, еркекшөп, судан шөптерінің тұзға төзімді сорттарын жасау үшін эдафиялық селекция жүргізіледі.

Өсімдік азығының ақуызын жинауды арттыру үшін азотты бекітетін белсенділігі жоғары көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер жоңышқа, эспарцет, түйежоңышқаның жоғары өнімді сорттарын, сыртқы ортаның абиотикалық факторларына төзімділігі бойынша зерттеулер жүргізіледі. Біздің сорттарымызды өндіріске енгізу және нарыққа жылжыту үшін жоғары репродукциялы тұқым өндіру үшін бастапқы тұқым шаруашылығы бойынша жұмыс жалғастырылатын болады, бұл сорттық егістерді кеңейтуге және әртүрлі экологиялық жағдайларда мал азығы өнімділігі мен мал азығы сапасын арттыруға ықпал ететін болады.

Мазмұнды әңгімеңіз үшін рахмет, сіздің жоспарларыңыз бен жетістіктеріңіз туралы оқырмандарымызға жеткізу біз үшін өте маңызды!

С. Қасенова