Қазақстанның солтүстігіндегі егіншілік пен өсімдік шаруашылығындағы әртараптандыру

Солтүстік Қазақстан облысы, Павлодар, Ақмола және Қостанай облыстары жататын Қазақстанның солтүстік өңірінің метеорологиялық жағдайлары күрт континенталдылығымен ерекшеленеді, осыған байланысты осы облыстардың өсімдік шаруашылығы тұрақты әртараптандыруды талап етеді. Осы аймақтың аграрлық секторының серпінді дамуы үшін егістік дақылдардың ассортиментін кеңейту жолында егіншіліктің мамандануы, сонымен бірге топырақ түзілу процестеріне және жалпы ауыл шаруашылығына зиян келтірмеу бойынша экологиялық талаптарды сақтау маңызды болып табылады.

Егіншіліктің негізгі негізі, әрине, ауыспалы егіс болып табылатынын ғалымдар дәлелдеді (Прянишников Д.Н. (1962), Козлова Л.М. (2011), Шакиров Р.С. (2018) және т.б.). Егіншіліктегі ауыспалы егістің рөлі органикалық және минералды тыңайтқыштарға қарағанда жоғары. Мысалы, тыңайтқышсыз және ауыспалы егіссіз бидайдың өнімділігі 8,5 ц/га, ал ауыспалы егісте -16,5 ц/га құрады, алайда минералды тыңайтқыштардың толық мөлшерін енгізген кезде ауыспалы егістегі бидай өнімділігі ауыспалы егіссіз 3 есеге дейін өсті. Ауыспалы егістің бұл артықшылығы, әрине, топырақ жағдайын жақсарту болып табылады, сәйкесінше ауыспалы егісті ауылшаруашылық жерлерінің агротехникалық мелиорациясына жатқызуға болады.

Алайда, іс жүзінде бұл шындық әрдайым ескерілмейді. Ақмола облысы бойынша деректер мысалында (кесте. 1) ауыл шаруашылығында дәнді дақылдардың жоғары үлесі сақталатынын атап өтуге болады - барлық егістіктен 84-85%, оның ішінде жаздық бидай – дәнді дақылдар арасында 87-90% дейін.

Кесте 1. Ақмола облысындағы ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс алқаптарының өзгеру динамикасы

1999-2012 жылдар аралығында майлы және жемшөп дақылдарын өсірудің қысқаруы байқалды. Әрине, Ақмола облысының өсімдік шаруашылығының жоғарыда келтірілген деректері 1999-2012 жылдар аралығындағы егіс құрылымында белгілі бір тоқырауды көрсетеді. 2022 жылға қарай егіс құрылымы да жаздық бидайдың үлкен үлес салмағымен қалады, сондықтан жаздық бидай әлі де монокультура болып қала береді. Бұл, әрине, топырақ жағдайына теріс әсер етеді (агрегаттық құрам, тығыздығы, санитарлық жағдай және т.б.) және біртұтас дақыл мен біртекті ауылшаруашылық техникасы жағдайында топырақтың тозуын тудырады.

Ауыл шаруашылығындағы нарықтық экономика жағдайында тиімділіктің негізі өсімдік шаруашылығындағы ғылыми негізделген және экономикалық тұрғыдан әртараптандыру болып табылады. Кең мағынада дифференциация-бұл дақылдардың құрамы мен құрылымын, ауыспалы егіс пен агротехнологияны, гидромелиорацияны және ауылшаруашылық жерлерін мелиорациялаудың басқа түрлерін жетілдіру. Бұл өндірісті сұранысқа сай ету үшін, сондай-ақ өсірілген дақылдардың билогиялық қажеттіліктерін жергілікті агроклиматтық және басқа да табиғи жағдайларға сәйкестендіру үшін жасалады. Әртараптандыруға маркетингтік жағдайлар (сұраныс) және топырақ жағдайын жақсарту қажеттілігі қатты әсер етеді. Бұл ретте, ауыл шаруашылығындағы әртараптандыру мал шаруашылығын және ауыл бизнесінің басқа да түрлерін әртараптандыруға алып келеді, өйткені олар өсімдік шаруашылығы өнімдеріне негізделеді. Тиісінше, қарастырылып отырған аймаққа өсімдік шаруашылығын әртараптандыру және тұтастай алғанда егіншілік жүйесі қажет.

Дұрыс әртараптандырудың анықтаушы факторлары аймақтың, массивтің және нақты танаптың табиғи жағдайлары мен агробилогиялық ерекшеліктері, сондай-ақ оларды дұрыс пайдалану болып қала береді.

Әртараптандыру кезінде ескерілетін табиғи факторлардың ішінде ылғал мен жылу Ең шектеулі болып табылады. Демек, ауыл шаруашылығы дақылдарын таңдау және аудандастыру кезінде аймақтың, нақты аумақтың және массивтің табиғи ылғалдылығы (ылғалмен қамтамасыз етілуі) мен жылумен қамтамасыз етілу көрсеткіштерін негіз ретінде қабылдау қажет. Ылғалдылық коэффициентінің (ЫК) шамасы бойынша Қазақстанның солтүстігіндегі ҚазСШҒЗИ мамандары төрт агроклиматтық аймаққа бөледі (кесте 2).

Кесте 2. Қазақстанның солтүстік аумағының агроклиматтық аймақтары және топырақ жамылғысы

Дақылдарды аудандастыру кезінде жоғарыда аталған факторлардан басқа, топырақ жағдайларының көктемгі егіс жұмыстарына, себу мерзімдеріне, суды тұтынуға және басқа көрсеткіштерге әсерін ескеру өте маңызды. Көктемгі дала жұмыстарының басталу күнін таңдауда топырақтың механикалық құрамы үлкен маңызға ие, мысалы, құмды сазды топырақтарда дала жұмыстары сазды топырақтарға қарағанда 4-6 күн бұрын басталуы керек (кесте. 3).

Кесте 3. Табиғи ылғалданудың және механикалық құрамның әртүрлі деңгейлеріндегі көктемгі агротехникалық жұмыстардың басталу күндері

Сонымен қатар, дақылдардың әртүрлі түрлері мен сорттарының табиғи жағдайлары мен қажеттіліктері арасындағы маңызды байланыс анықталды. "Қазақстан өңірлері үшін өсірудің әртүрлі технологияларын салыстырмалы зерттеу негізінде өсіру технологиясының элементтерін, сараланған қоректендіруді, өсімдіктерді қорғау құралдарын және рентабельді өндіруге арналған техниканы қолдана отырып, ауыл шаруашылығы дақылдарын (дәнді, дәнді бұршақ, майлы және техникалық дақылдар) өңдеудің егіншілік жүйесін әзірлеу" ПЦФ шеңберінде елдің солтүстігінде жүргізілген зерттеулердің нәтижелері (ИРН: BR10764908) " (ИРН: br10764908) "Ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің тиімді технологиялық схемаларын әзірлеу, трансферттеу" іс-шарасы бойынша өсімдік шаруашылығын әртараптандыру кезінде агроклиматтық (жылумен қамтамасыз ету, табиғи ылғалдылық, аяздың ерекшеліктері), геоморфологиялық, гидрогеологиялық, топырақ және басқа да табиғи жағдайларды, сондай-ақ шаруашылықтардың алдыңғысынан бастап, әр дақылдың агротехникасын, топырақ өңдеудің негізін және т. б. сақтау мүмкіндігін өте мұқият ескеру қажеттігін көрсетеді.

Ауыспалы егістердің Мелиоративті және агроэкономикалық рөлін арттыру үшін "жасыл" конвейер құру үшін қысқа өсімдіктердің аралас дақылдарын (мысалы, сұлы+рапс және т.б.) қосу пайдалы, ал мамыр-қыркүйек айларында екі кезеңде ұйымдастыруға болады. Дақыл өндірісіне ылғалға деген қажеттілігі төмен асбұршақ және басқа да бұршақ дақылдарын белсенді енгізу қажет, осы топтағы дақылдардың 1 т дақылына 130-150 мм дейін тұтынылады.

Қазақстанның солтүстік өңірлеріндегі ауыл шаруашылығы жер пайдалану тарихын талдау өңірдегі жерлерді үнемі суару өңделетін дақылдар ассортиментін кеңейтудің және олардың өнімділігінің күрт өсуінің, әсіресе ылғалдылық коэффициенті 0,40-қа дейінгі агроклиматтық аймақтарда базалық шарты болуы мүмкін екенін көрсетеді. Әрине, орманды-дала аймағында жазғы жауын-шашын 200 мм-ден асады, бірақ олар әрдайым оң әсер ете алмайды, өйткені жаңбыр әрдайым қажетті уақытта түсе бермейді. Сондықтан, ылғалдандыру коэффициенті 0,50 немесе одан да көп болатын бұл аймақта суару тұрақты жоғары өнімділіктің күшті факторы болып табылады.

Егер елдің солтүстік аймағының әртүрлі аймақтары бойынша негізгі дақылдардың су тұтыну деңгейін қарастыратын болсақ, онда біз су тұтынудың тапшылығын байқаймыз (кесте. 4).

Кесте 4. Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының су тұтыну тапшылығы

Жоғарыда келтірілген мәліметтерге сәйкес, Қазақстанның солтүстік аймағында тұрақты суару климаттың айтарлықтай жылынуымен де егіншіліктің бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылықты сақтаудың қуатты факторы бола алады деп айтуға болады. Сонымен қатар, суару "Солтүстік Қазақстанның суармалы жерлерінде мал азығы дақылдарының жоғары өнімді агрофитоценоздарын қалыптастыру" (2021-2023 жж.) жобасының нәтижелері мысалында аралас дақылдарды өсіру кезінде жасыл конвейер ұйымдастыру арқылы дәнді-бұршақ, бұршақты шөптерді, картоп, көкөніс, майлы және басқа да дақылдарды отырғызуды кеңейтуге, сондай-ақ жылына екі өнім алуға мүмкіндік береді.

Өзен ағынының шектелуі солтүстік өңірлерде (Павлодар облысынан басқа) суаруды дамытудың тежеуші факторы болып табылады. Солтүстік өңірдің аумағында 1990 жылға қарай суармалы жерлердің ауданы 233 мың га құрады, оның ішінде өзен ағыны есебінен – 208 мың га, жергілікті ағын-25 мың га. болжамды есептеулер суармалы жерлерді 400 мың га дейін ұлғайту перспективасын көрсетеді, оның ішінде 250 мың га, оның ішінде өзен ағыны есебінен – 240 мың га және жергілікті ағын (еріген су) - 150 мың га.

ҚР Президенті Қ.Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауында (01.09.2023 ж.) тиісінше мемлекеттік органдар мен шаруашылықтар тарапынан еріген суды басқару қажеттігін атап өтті. Ол үшін жаңа құрылыстарды салу және бұрын салынған құрылыстарды қалпына келтіру маңызды, бірақ пайдалы сыйымдылығы 1-5 млн.м³.

Жүргізілген есептеулер негізінде әрбір 8-10 мың гектар су жинау алаңынан 2-2, 5 млн.м³ еріген су жинауға болады және осы көлемнен 1,5-1,6 млн. м³ жалпы өнімділігі жылына 500-700 млн. теңге болатын 500 гектарға дейін суармалы жерлерді суару үшін пайдалануға болады деп айтуға болады.

Осы есептеулерді іске асыру үшін жергілікті топырақ және басқа да табиғи жағдайларды ескере отырып таңдалған заманауи төмен қысымды жаңбырлатқыш машиналарды (Қазіргі Кубань, Валлей, Зиматик және т.б.) қолдану қажет. Суару топырақтың ағуына және эрозиясына жол бермеу шартымен тағайындалуы керек-ауыр саздақтарда 300-330 м³/га, орташа топырақтарда 400-450 м³/га, құмды және жеңіл саздақтарда 500-550 м³/га. Осы бағытты зерттеуде А. Бараев атындағы АШҒӨО ҚАЗСШҒЗИ бірлесіп мал азығы дақылдарының аралас дақылдарын суару жұмыстарын жүргізеді. Егер бұл жұмыс жаңа міндеттермен және дақылдармен жалғасатын болса, маңызды мәселелерді зерттеуді ғана емес, сонымен қатар суару машиналарын жеткізушілерді шақыра отырып, фермерлерге су үнемдеу технологиясын суару ерекшеліктерін көрсету үшін өте пайдалы болады.

Осылайша, Қазақстанның солтүстік өңірі үшін суды үнемдейтін суаруды белсенді енгізу және сорғы станцияларының жаңбырлату машиналарына қызмет көрсету бойынша мелиорациялық технопарктер (МелТехПарк) құру жолымен мелиорациялық әртараптандыру да маңызды екенін атап өту қажет. Мелтехпаркте 40-70 см қабатта тығыздалған қабаттарды (қалыңдығы 10-20 см) мезгіл-мезгіл (4-6 жылда 1 рет) бұзу үшін терең қазғыштарды сатып алуды ұйымдастыру да маңызды. Бұл шара көктемде де, жазда да көбірек ылғал жинауға және зиянды тұздардың жоғарғы горизонттарға көтерілуі туралы ескертуге мүмкіндік береді.

Жоғарыда келтірілген фактілерге сүйене отырып, егіншілік пен өсімдік шаруашылығын дұрыс, яғни ғылыми негізделген орындау арқылы әртараптандыру топырақ түзу процестері мен шаруа қожалықтарының экономикасына зиян келтірместен прогреске әкелетінін атап өтуге болады. Солтүстік аймақта да шектеуші фактор ылғал болып табылады. Сондықтан еріген сулардың жиналуы арқылы суаруды дамыту кеңейтілген және тиімді әртараптандыруға жағдай жасайды.

Муханов Н.К., PhD, Кененбаев Т.С., а.ш.ғ.к., Байтеленова А.А. а.ш.ғ.к., қауымд. профессор м.а.