ДӘНДІ БҰРШАҚ ЖӘНЕ МАЙЛЫ ДАҚЫЛДАРДЫ ӨСІРУДІҢ ӨЗЕКТІЛІГІ

   Бүгінде Қазақстанның барлық өңірлерінде жер жағдайының нашарлау үрдісі, сондай-ақ ауыл шаруашылығы алқаптарының құнарлылығының төмендеуіне әкелетін процестердің дамуы байқалады. Ғалымдардың пікірінше, бұл жағымсыз құбылыстардың негізгі себебі — ауыспалы егістің бұзылуы және топырақты өңдеудің әрдайым ұтымды жүйелерін дұрыс қолданбағаннан туындайды.

 Өсімдік шаруашылығын әртараптандырудың маңыздылығы вегетациялық жағдайларға әртүрлі биологиялық талаптары бар дақылдарды өсіру болып табылады, бұл әсіресе жиі және ұзаққа созылатын құрғақшылықпен сипатталатын өзгермелі климат жағдайында маңызды. Климаттың құрғақшылығы артқан сайын ауыл шаруашылығындағы шығындар артады. Әр түрлі дақылдарды өсіру олардың өнімділігі төмендеген жағдайда кірістің төмендеуін азайтуға мүмкіндік береді. Жеміс алмастыру ауыспалы егістерде монофаг зиянкестері аз жиналады. Дамудың әр түрлі жеке кезеңдері бар және вегетациялық кезеңнің жалпы ұзақтығы дақылдарды таңдауда ресурстарды дақылдар арасында неғұрлым қарқынды және біркелкі бөлуге мүмкіндік береді, ең алдымен дала маусымында техниканы қолдану. Техниканы пайдаланудың артуы өндіріс өнімділігінің артуына, жұмысшылардың жұмыспен қамтылуының артуына және сайып келгенде жалақының өсуіне әкеледі.

  Құрғақшылық жағдайлары мен жылыну тенденциялары құрғақшылыққа төзімді дақылдарды өсіруге бейім ауылшаруашылық өндірісінің мамандануын анықтайды. Дәнді дақылдармен салыстырғанда майлы дақылдар (күнбағыс және зығыр) құрғақшылыққа төзімді. Майлы дақылдар топырақтың ылғалдылығын тиімді пайдаланады, оларға қарқынды технологиялар жасалынған және қолданылады, сонымен қатар жоғары сұранысқа ие. Бұл ең алдымен, майды тек азық-түлік мақсатында ғана емес, сонымен қатар маңызды техникалық және өндірістік міндеттерді шешуге байланысты.

   Өсірудің қандай артықшылықтары бар, мысалы, майлы зығырды?

Біріншіден: бұл фитомелиорант (бұл тұзды, тұзға-төзімді, жемшөптік қасиеті бар ауыл шаруашылығы дақылдары. Бұл дақылдар жоғары өнімділікпен қатар орта түзуші және ортаны қалпына келтіру қабілетіне ие).

  Екіншіден: зығыр — дәнді дақылдар, жүгері, күздік дақылдар үшін жақсы алғы дақыл болып табылады.

Зығырды өсіруде гербицидтердің кең спектрі бар, олар арамшөптердің көптеген түрлерін басуға қабілетті.

Зығырды ерте себу мерзімі мен жинау ауыспалы егіске қатысатын келесі дақылды себуге топырақты сапалы дайындауға мүмкіндік береді.

  Зығыр суыққа және аязға төзімділігі жоғары (өсімдіктер -8℃ дейін аязға төтеп бере алады).

Тамыр жүйесінің тікелей әсерінен майлы зығыр топырақ құрылымын және оның фитосанитарлық жағдайын жақсартады, соқаның табанының бұзылуына ықпал етеді, ауыспалы егістегі топырақтың тығыздығын төмендетеді.

 Майлы дақылдардан басқа, өсімдік шаруашылығының тұрақтылығына дәнді дақылдардың құрғақшылыққа төзімді сорттарының егістіктерінің ұлғаюы, дәнді-бұршақ және жемшөп дақылдарының үлесінің артуы, ылғал үнемдейтін технологияларды қолдану және өсімдік шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу көлемінің ұлғаюы әсер етеді.

  Қазіргі егіншілік жүйелерінде өнімділікті арттырудағы басты рөл техникалық емес, белгілі бір ландшафтқа барынша бейімделген табиғи процестерге беріледі. Басқарудың әртүрлі деңгейлеріндегі топырақ құнарлылығының қазіргі жағдайын түсінбеу қайтымсыз салдарға әкеледі.

  Әлемдік егіншілікте дәнді бұршақ дақылдары дәнді дақылдар егістігінің шамамен 13% алады, ал біздің елімізде бұл дақылдардың үлесі құрылымда 1% — дан аз. Дәнді бұршақ дақылдары құрама жем өндірісіндегі өсімдік ақуызының негізгі көзі болуы керек. Бір малазықтық өлшем бірлігіне есептегенде дәнді бұршақ дақылдарында (бұршақ, жасымық, ноқат) 150 г — нан астам сіңімді ақуыз бар, ал жүгері, арпа, сұлыда сәйкесінше — 59, 70 және 83 г (зоотехникалық норма 110-120 г). Дәнді бұршақ дақылдары тағамдық құндылығынан басқа, түйін бактерияларымен симбиоз арқылы ауаның бос азотын байланыстырудың ерекше қабілетіне байланысты үлкен агрокультуралық мәнге ие. Бір жылдық дәнді бұршақ дақылдары 120 кг-ға дейін биологиялық азот жинай алады. Дәнді бұршақ дақылдары жасыл тыңайтқыш (сидерат) ретінде тамаша көз болып табылады. Люпиннің, ноғатықтың, ас бұршақтың және басқа да дәнді бұршақ дақылдарының жаңа иісі бар жасыл массасы тыңайтқыш қасиеттері бойынша көңнен кем түспейді, кейде одан да асып түседі. Сондықтан дәнді бұршақ дақылдарын өсіру топырақтың құнарлығын кемітпейді, керісінше байытады, онда көптеген органикалық заттарды жинақтайды және оның азот балансын жақсартады. Бұл өз кезегінде климаттың өзгеруін азайтуға ықпал етеді.

  Климаттың өзгеруі жағдайында фермерлердің өнімділігін арттыруға бағытталған кез — келген күш-жігері-тыңайтқыштар енгізу, жаңа сорттарды, өсімдіктерді қорғау құралдарын және т. б. іс -шаралар өте қымбат және бекер. Топырақтың деградациясының алдын алуды қамтамасыз ететін іс-шаралардың тұтас кешенін кеңінен енгізу қажет. Мықты іргетас құру керек — біздің топырағымыздың құнарлылығын сақтау, содан кейін олардың құнарлылығын арттыру және ауылшаруашылық өндірісін дамыту шараларын әзірлеу.

Дәнді-бұршақты селекция бөлімінің материалдары бойынша,

дәнді-жемісті, майлы және жарма дақылдары,

ЖШС " НПЦЗХ им. А.И. Бараева.