Ғылыми-техникалық бағдарламаның атауы: BR24892821 «Қазақстанның әртүрлі топырақ-климаттық аймақтарында өнімділік, сапа және стресске төзімділік әлеуетін арттыру үшін дәнді дақылдар селекциясы және бастапқы тұқым шаруашылығы»

Сәйкестік.

Әзірленіп жатқан Бағдарлама елдің негізгі стратегиялық міндеттеріне сәйкес бәсекеге қабілетті дәнді дақылдардың сорттарын өсіруге бағытталған. Бұл міндеттерге азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, мал шаруашылығы мен өңдеу салаларын қолдау және экспортқа бағдарлау кіреді. Осы мақсатқа жету үшін селекционерлерді, фитопатологтарды, агрономдарды, биохимиктерді, генетиктерді тарта отырып және заманауи әдістер мен тәсілдерді пайдалана отырып, кешенді, пәнаралық ғылыми зерттеулер жүргізілетін болады. Сондай-ақ аграрлық ғылым саласындағы олардың әлеуметтік және практикалық маңыздылығын арттыру мақсатында алынған нәтижелерді тарату және енгізу жүзеге асырылатын болады.

Даму үшін берік база бар: селекционерлерді, генетиктерді, фитопатологтарды және аграрлық ғылымдар, академиялық қоғамдастық және университеттік орта саласын білдіретін 14 қатысушы команданың басқа да мамандарын, сондай-ақ шетелдік консультанттарды біріктіретін Консорциум құрылды. Дәнді дақылдардың коллекциялары құрылды, сын-қатерлер талқыланды және селекцияның негізгі бағыттары, сорттардың перспективалық модельдері анықталды. Селекциялық, тұқым өсіру, фитопатологиялық, биохимиялық және молекулалық-генетикалық жұмыстарда маңызды тәжірибе жинақталды.

Қазақстан жағдайында алғаш рет селекция және тұқым шаруашылығы саласында бес жаңа технология қолданылады: Сауд Арабиясында қысқы маусымды пайдалана отырып, жылына екі өнім алу есебінен селекцияны жеделдету; Король Абдулла Джедда (Сауд Арабиясы) техникалық университетпен ынтымақтастықта жаздық жұмсақ бидайды геномдық селекциялау; жаздық және күздік бидайды өсірудің ата-аналық формасы ретінде дәнді бидай мен көпжылдық бидайды зерттеу; Солтүстік Қазақстанның бірнеше экологиялық нүктелеріндегі күздік бидайдың алуан түрлі коллекциясын ауқымды зерттеу және сорттарды сипаттау және сорттық агротехниканы таңдау үшін жасанды интеллектті пайдалану. Бағдарламаның мақсаты мен міндеттерін орындау тиісті табиғи-климаттық жағдайларды ескере отырып, оның ішінде сорттың әзірленген үлгілерін, молекулярлық селекцияның заманауи әдістерін, биотехнологияны пайдалана отырып, дәнді дақылдардың бәсекеге қабілетті сорттарын жасауға мүмкіндік береді.

Бағдарлама мақсаты — Қазақстанның әртүрлі топырақ-климаттық аймақтары үшін өсімдіктердің классикалық селекциясы мен биотехнологиясының жетістіктері негізінде жаңа сорттар мен будандарды құру арқылы дәнді дақылдар ортасының абиотикалық және биотикалық факторларына төзімділік, астық өнімділігінің әлеуетін арттыру және олардың бастапқы тұқым шаруашылығын ұйымдастыру.

Күтілетін нәтижелер:

Селекциялық процестің толық схемасы бойынша жыл сайын дәнді дақылдардың 94 100 селекциялық нөмірі, оның ішінде күздік бидай және тритикале — 32 400, жаздық қатты бидай — 18 700, жаздық жұмсақ бидай — 35 000, арпа — 22 100, сұлы — 5000, күріш — 3400, жүгері және құмай — 1050 зерттелетін болады; 4950 будандастыру комбинациясы жүргізіледі және дәнді дақылдардың мақсатты гибридті популяциясы алынады; бидай, тритикале, арпа, сұлы, күріш, жүгерінің перспективалы линияларының технологиялық, биохимиялық және иммунологиялық параметрлері бойынша кешенді бағалау жүргізіледі — 12 000 үлгі; қашықтан мониторингті пайдалана отырып, КСИ питомнигінде дәнді дақылдар өсімдіктерінің дамуына фенотиптеу жүргізілетін болады; дәнді дақылдардың 10 жаңа сортының өнімділігі мен сапасына агротехника элементтерінің әсері зерделенетін болады; ДНҚ-маркерлерді пайдалана отырып, селекциялық питомниктерде бидайдың негізгі ауруларына төзімділіктің бағалы гендерінің тасымалдаушыларын сәйкестендіру және іріктеу жүргізілетін болады; жыл сайын 900-1000 тонна жоғары сапалы, бірегей және элиталық тұқымдар және дәнді дақылдардың перспективалы линиялары өндіріліп, питомниктердегі сорттық біртектілік пен типтілікке биохимиялық бақылау жүргізіледі.

Селекция нәтижелері бойынша ауыл шаруашылығы дақылдарының сорттарын сынау жөніндегі мемлекеттік комиссияға дәнді дақылдардың 34 жаңа сорты, оның ішінде Солтүстік және Батыс өңірі үшін — 16 сорт, Оңтүстік және Шығыс өңірі үшін — 18 сорт шығарылып, берілетін болады.

Бағдарламаны іске асыру нәтижелері бойынша КОКСНВО ұсынған журналдарда 20 ғылыми мақала, сондай-ақ Web of Science деректер базасының квартиліне кіретін немесе Scopus базасында citescore бойынша кемінде 35 процентилі бар рецензияланатын ғылыми басылымдарда кемінде 9 мақала жарияланады; 1 дәнді дақылдар сорттарының каталогы және дәнді және дәнді-жемісті дақылдарды өсіру бойынша 3 ұсыныс.  Селекциялық жетістіктерге Қазақстан Республикасының патенттерін алуға 34 өтінім берілетін болады. Қазақстан ғылымы мен өндірісі үшін білікті кадрлар даярланады. Ғылыми жетістіктерді насихаттау бойынша іс-шаралар өткізілетін болады.

2024 жылы ҒТБ іске асыру барысында алынғаннәтижелер:

Шаруашылық құнды белгілер кешені бар жаңа бастапқы материал — 2912 будандастыру комбинациясы жасалды, оның ішінде жаздық жұмсақ бидай — 970, жаздық қатты бидай — 310, күздік — 612, факультативті бидай — 100, арпа — 411; сұлы — 23, тритикале– 100, күріш — 50, жүгері — 300, құмай бойынша — 36 будандастыру комбинациясы.

Селекциялық процестің барлық кезеңдерінде 180 487 үлгі зерттелді, оның ішінде жаздық жұмсақ бидай — 66 789, жаздық қатты бидай — 23 566, күздік және тритикале — 34 412, факультативті жұмсақ бидай — 8580, арпа — 307; сұлы үшін — 5041, жүгері мен құмай — 1239, күріш — 3400 үлгі. Бидайдың негізгі ауруларына төзімділіктің бағалы гендерінің тасымалдаушыларын анықтау және іріктеу 32 сорттың ДНҚ маркерлерін қолдану арқылы аға тұқымдық питомниктерде жүргізілді. Жұмсақ бидайдың (60 сорт пен линия), қатты бидайдың (15) және арпаның (15) коллекцияларының ДНҚ банкі құрылды.

Дәнді дақылдардың дамуын фенотиптеу конкурстық сорт сынау питомнигінде 80 сорт пен линияға қашықтан бақылау арқылы жүргізілді.

Дәнді дақылдардыңжаңа 21 сортының (жұмсақ бидай — 8, факультативті бидай — 3, қатты бидай — 4, арпа — 4, будан жүгері –2) өнімі мен сапасына агротехникалық элементтердің (себу мерзімі мен нормалары, тыңайтқыш) әсері зерттелді.

7 480,0 тонна жоғары сапалы, түпнұсқа және элиталық сорттар мен дәнді дақылдардың перспективті линиялары өндірілді (жаздық бидай — 5287,2 тонна, күздік және тритикале — 171,0 тонна, факультативті бидай — 3,2 тонна, арпа — 1559,9 т., жүгері — 1,5 т, құмай — 1,0 т және күріш — 50,0 т) және питомниктерде сорттық біркелкілігі мен типтілігіне биохимиялық бақылау (жаздық бидай — 5 сорт, күздік бидай — 4 сорт) жүргізілді.

Селекция нәтижесі бойынша жаздық жұмсақ бидайдың 3 жаңа: Шортандинская 24, Кочевница, Юбилейная 70 сорттары құрылды және Ауыл шаруашылығы дақылдарын сорттық сынау жөніндегі мемлекеттік комиссиясына берілді. Селекциялық жетістіктерге Қазақстан Республикасының патенттерін алуға 3 өтінім берілді.

Облыс басқармасының деректері бойынша, «А. И. Бараев атындағы астық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы» ЖШС селекиясындағы жаздық бидай, арпа және сұлы сорттарын 3 118,0 мың га алқапқа себілді, оның ішінде Ақмола облысында — 2 752,2 мың га, Қостанай облысында — 365,8 мың га; «Қарабалық ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы» ЖШС дәнді дақылдарының жаңа сорттары — 1541,0 мың га алқапқа; «А. Ф. Христенко атындағы Қарағанды ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы» ЖШС селекциясындағы бидай мен арпа сорттары — 320,29 мың га аумақта себілген.

ҒЖБССҚЕК ұсынған журналдарда 2 мақала жарияланды. Қазақстанның ғылымы мен өндірісі үшін білікті кадрлар дайындалды (1 курс докторанты).

3 енгізу актісі рәсімделді. 2 ғылыми-практикалық конференцияға және 4 Дала күніне қатыстық.

Зерттеу тобыныңқұрамы:

Осы ҒТБаясында жарияланған жарияланымдар мен патенттер тізімі:

Ғылым және жоғары білім беру сапасын қамтамасыз ету комитеті ұсынған журналдардағы ғылыми мақалалар:

1. Дашкевич С., Утебаев М., Каиржанов Е., Крадецкая О., Чилимова И. Сравнительный анализ сортов яровой мягкой пшеницы по качеству зерна // Izdenister Natigeler. — 2024. — № (3(103). — С. 222-230. https://doi.org/10.37884/3-2024/25

2. Tokhetova L.A., Shermagambetov K., Baimbetova G.Z., Zhalbyrov A.E., Nurgaliyev N.Sh., Sultan N.Zh. Analysis of inheritance and heritability of economically valuable traits in hybrid barley populations // Bulletin of the Korkyt Ata Kyzylorda University. — 2024. — № 3 (70). — Р. 6-18. DOI: 10.52081/bkaku.2024.v70.i3.169